آقا نقاشی

اردشیر پژوهشی، تندیس شماره 59، ص 3

آن سال ها که من دانشجوی دانشگاه هنر بودم درسی دو واحدی داشتیم به نام روش تحقیق. استاد این درس خانم عارف نیا بودند که از اساتید خوب دانشگاه هنر هستند. ایشان از فعالیت من در زمینه تدریس نقاشی کودکان و کارهای تحقیقی و احیانا درج مقاله هایی در این خصوص مطلع بودندو پیشنهاد دادند تحقیق من در این زمینه باشد، اما من نتوانستم تحقیق را به انجام برسانم. لذا برای ایشان نامه ای نوشتم. متن نامه مذکور در ذیل همین مقدمه آمده است.

آنوقت که بچه بودم همه چیز خوب بود. مادرم بود. پدرم بود و برادرانم که همیشه یکی از آنها سرباز بود و یکی در جستجوی کار. کوچه ای بود و من، آسمانی آبی، چند درخت بید و یک بغل آرزو که ظهرهای ساکت تابستان آنها را زیر سایه خنک دیوار کاهگلی پهن می کردم و در خلوت کوچکم هزار بار می شمردم.

آرزوی اول: یک خانه داشته باشیم که مال خودمان باشد.

آرزوی دوم: بابا هیچ وقت بیکار نباشد.

آرزوی سوم: جا نانی ما هیچوقت خالی نباشد.

یک آرزوی دیگر هم بود که اگر آن را به کسی می گفتم مثل یک جوجه کلاغ زشت، به آن نگاه می کرد. و من این آرزو را درست مثل یک جوجه کلاغ زشت، از همه قایم می کردم. دلم می خواست نقاش شوم. اما آنجا که ما زندگی می کردیم، آرزوی نقاش شدن خنده دار و مضحک بود. خانه اجاره ای ما کوچک بود و صاحبخانه به نظرم خیلی بزرگ. کنار آبشوران ساخته شده بود. در یکی از محله هایی که بعدها فهمیدم به آنها محله های خارج از محدوده و به ساکنانش حاشیه نشین ها می گویند و درست به همین خاطر نه آب لوله کشی داشتیم و نه برق و روشنایی و نه هیچه نشان دیگری از تمدن.

اما من با وجود همه این چیزها، نقاشی را دوست داشتم و روح الله را.

چند خانه آن طرف تر همسایه ای بود، «روح الله» قدش بلند بود و ریشش سرخ و زورش زیاد. ماه محرم هر سال دسته عزاداری راه می انداخت. علمدار بود، علم های بزرگ را بر می داشت و می چرخاند و مردم برایش صلوات می فرستادند. زمستان ها، لبو می فروخت و تابستان ها آب انجیر و آلو. یک گاری دستی هم داشت و گاهی اوقات اگر یکی از بیکارهای محل می خواست کاسبی کند به روح الله می گفت برایش یک گاری دستی بسازد. درست مثل گاری دستی خود روح الله.

آخر روح الله نجاری هم بلد بود، البته فقط گاری دستی می ساخت. من عاشق روح الله بودم. وقتی که نقاش می شد، روح الله روی بدنه گاری هایی که می ساخت نقاشی می کرد و چیزهایی می نوشت.

اما من خواندن نمی دانستم، فقط به نقاشی های نگاه می کردم و دلم می خواست مثل ورح الله نقاش شوم. روح الله بچه ها را دوست نداشت و شاید به همین خاطر بود که خدا به عمه مروارید هیچ وقت بچه نداد. بعضی وقت ها دلم می خواست پسر روح الله باشم. چه خوب می شد، آن وقت می توانستم شاگردش باشم و از او نقاشی یاد بگیرم. و وقتی هم که بزرگ شدم روی گاری های دستی نقاشی بکشم. از این ها که بگذریم مجبور نبودم مثل بقیه بچه ها به مدرسه بروم. (بین خودمان باشد، خانم عارف نیا، آن وقت ها من از مدرسه خیلی می ترسیدم.) روح الله روی گاری های دستی همیشه یک نقاشی می کشید که خیلی قشنگ بود، کوه هایی که نوکشان برف بود. نزدیک به صد تا درخت، یک آهو، یک تپه و یک شکارچی واقعا چقدر قشنگ بود! ……………..

یک روز دل به دریا زدم، روح الله روی ویک گاری دستی جدید نقاشی می کشید. آرام آرام نزدیک و بی صدا در فاصله در فاصله یک متری اش نشستم، می خواستم باور کند که اگر من از نزدیک به کار کردن او نگاه کنم اصلا مزاحمش نیستم، چون همیشه بچه ها را از اطراف خودش می راند، اما حالا من در یک متری اش نشسته بودم و دست هایم را اروی زانوهایم گذاشته بودم و چانه ام را روی دست هایم. خیره نقاشی بودم دوتا کوه که روی نوک شان برف نشسته بود صد تا درخت یک آهو و یک ….. ..

ناگهان روح الله متوجه حضور من شد و چنان دادی بر سرم کشید که من بی اختیار شلوارم را خیس کردم، وحشت زده و گریه کنان از آنجا فرار کردم و به پناهگاه همیشگی ام رفتم. آن طرف آبشوران، خرابه ای که هیچ کس به آنجا نمی رفت، جز من وقتی که نمی خواستم کسی گریه ام را ببیند. گریه کردم، گریه کردم، گریه کردم و مقابل آفتاب نشستم تا شلوارم خشک شود. چشم هایم را بستم و فکر کردم مگر من چه کار بدی کرده بودم، فقط می خواستم ره روح الله بگویم: «روح الله من هم دوست دارم وقتی که بزرگ شدم نقاش شوم.» فکر می کردم تنها کسی که به این آرزو نمی خندد روح الله باشد اما نشد. چشم هایم را بستم و فکر کردم. فکر …. یک روز صبح چشم هایم را باز کردم.

مادرم دستم را گرفت و به جایی دورتر از خانه مان برد. اسمم را نوشتند و وچند روز بعد، کتاب و ودفتر و کلاس و یک تخته سیاه و یک آقا معلم خوب. اولش می ترسیدم ولی آقای عباسی معلم کلاس اول، خیلی خوب بود. بلند قد بود و موهای فرفری داشت. با یک سبیل پهن و سیاه و چشم های درشتی که همیشه پر از خنده بود. یک پیکان سفید هم داشت. فکر می کردم می شود به آقای عباسی گفت: آقا من می خواهم نقاش شوم.

اما، امان از دست کمرویی و خجاللتی بودن. آن وقت ها روی حرف زدن نداشتم و چقدر هم حیف شد. آن قدر این پا و آن پا کردم که فردا می گویم، فردا، فردا، فردا خواهم گفت، که در یک روز ابری خاکستری چند نفر آمدند، عینک های دودی روی چشمشان بود و پالتوهای بلند پوشیده بودند. آقای عباسی برای همیشه رفت. و من تنها شدم و حرفم را، آرزویم را به او هم نتوانستم بگویم. من هم رفتم پشت گلخانه مدرسه، هیچکس حق نداشت به آنجا برود اما پناهگاه جدید من آنجا بود و من نمی خواستم کسی گریه ام را ببیند، چقدر گریه کردم! گریه، گریه، گریه….

یک خانم معلم آمد. با خط کش پشت دست هایمان می زد، خودکار لای دست هیامان می گذاشت و فشار می داد. از نقاشی خوشش نمی آمد ولی من نقاشی می کشیدم، خودکار لای انگشتانم گذاشت و اشکم را درآورد. دیگر در دفتر مشقم نقاشی نکشیدم. سال ها گذشت، هیچکس را پیدا نکردم که به او بگویم می خواهم نقاش شوم. هر وقت هم می خواستم نقاشی بکشم، پدرم گفت مشقت را بنویس. اما نمی شد و من دزدکی طوری که هیچکس نفهمد نقاشی می کشیدم. یک جعبه مداد رنگی 6 رنگ داشتم که دایی جواد از تهران برایم آورده بود. یک روز بچه ها آن را از توی کیفم برداشته بودند. (دزدیده بودند) پدرم می گفت: «بی عرضه» و دیگر هیچ وقت، هیچ کس برایم مداد رنگی نخرید.

حالا مادرم مرده است. حالا پدرم تنها در شهرستان در خانه کوچکش که دیگر خارج از محدوده نیست، نشسته است و برادرانم هر یک در گوشه ای به زندگی خود مشغولند و من انگار در این اتاق کوچک اجاره ای با همان جوجه کلاغ زشت زندگی می کنم.

حالا بزرگ شده ام و می توانم حتی بهتر از روح الله نقاشی بکشم. اما با این وجود به بچه ها اخم نمی کنم، بچه ها را دوست دارم. و بچه ها مرا آقا نقاشی صدا می کنند. ای کاش می دانستید آقا نقاشی بودن چقدر خوب است و حالا این آقا نقاشی می خواهد برای درس روش تحقیق، تحقیقی راجع به نقاشی کودکان بنویسد. اما خانم عارف نیا، معلم گرامی، بگذارید حقیقتی را برایتان بنویسم، هرچقدر راجع به این تحقیق فکر می کنم به نتیجه نمی رسم. شیوه تحقیق را می دانم، مطالب ام آماده اند، همه فصل ها و بخش ها و تصاویر، اما دست و دلم به کار نمی رود. هروقت می خواهم بنویسم فکری مانع می شود، تمرکزم را به هم می ریزد، و من یک ورقه مچاله شده دیگر به گوشه اتاقم پرتاب می کنم. و سیگار دیگری روشن می شود گاهی اوقات فکر می کنم هنوز خیلی از بچه های ما خارج از محدوده زندگی می کنند، خیلی از بچه ها، مثل بچگی های من سه آرزو دارند.

آرزوی اول: یک خانه داشته باشند که مال خودشان باشد.

آرزوی دوم: بابای شان هیچ وقت بیکار نباشد.

آرزوی سوم: جا نانی شان هیچوقت خالی نباشد.

خلاصه ای از مقاله:

رشد فکری: چرا هنر و خلاقیت مهم هستند؟

اندرو آکرمان، مدیر اجرایی موزه ی کودکان مانهاتان

آیا می خواهید کودک شما از فعالیت هنری بالاترین یادگیری را کسب کند؟ پس به او اجازه دهید به روش خودش و با سرعت خاص خودش اثر هنری خلق کند.

خردسالان استاد لحظه ها هستند. آنها عاشق احساس ناشی از آن لحظه ای هستند که رنگ ها را روی کاغذ سر می دهند، ترکیب می کنند، و نقش و نگاری جذاب پدید می آید، و حتی مجذوب صدای کشیده شدن موهای قلم مو روی کاغذ می شوند.

کودکان نوپا و بچه های سن پیش دبستانی، بر خلاف کودکان سنین دبستانی و نوجوانها، نسبت به فعالیتی که انجام می دهند یا بر آن تمرکز دارند، خودآگاه نیستند. والدین معمولا این را باور نمی کنند؛ ولی آزاد گذاشتن کودکان در هنگام فعالیت هنری که بچه ها از پروسه ی خلاقیت و آفرینشگری بسیار لذت می برند، دستاورد بزرگی در بر خواهد داشت.  اگر بچه ها را در لحظات خلق اثر هنری آزاد بگذارید تا فرصت ابراز خود را داشته باشند، در بلند مدت، نتایج بهتری بدست خواهند آورد.

چرا هنر؟ پرورش خلاقیت در کودکان قرار نیست آنها را به هنرمندان بزرگی مانند پیکاسو تبدیل کند، بلکه به توسعه ی قابلیت های ذهنی، اجتماعی، و عاطفی آنها کمک می کند. خلق یک اثر هنری، هزاران راه  پیش روی کودک قرار می دهد تا به کمک آنها قابلیت تحلیل و حل مساله را تمرین کند و توسعه بخشد. آنچه اهمیت دارد خود “فرآیند” کار هنری است نه “حاصل و اثر هنری” !  کودکان در طی این پروسه آزمون و خطا را تجربه می کنند و بدین ترتیب “خطا یا اشتباه” را به عنوان جزئی طبیعی از هر فعالیتی می پذیرند و اعتماد به نفس در آنها رشد می کند؛ یاد می گیرند راه و روش  های جدیدی برای تفکر، و یافتن پاسخ ها ابداع کنند.

در این مقاله 6 روش برای انگیزش خلاقیت ارائه شده:

1-ایجاد فضا

2-اجتناب از تعیین کار و راهنمایی و ارائه راه و روش یه کودک

3-فقط در باره هنر صحبت کنید

4-روند کار کودک را زیر نظر بگیرید

5-همراه با کودک نقاشی نکنید

6-کار کودک را تمام شده بدانید و سعی نکنید آن را خودتان یا او تمام کنید.

ایده های هنری نو، شامل استفاده از وسایل بسیار ساده و دم دستی بهعنوان مواد و ابزار کار است، مانند تیوب خمیر دندان، مسواک، بطری خالی، و …

منبع انگلیسی

بنشینیم و شاگرد کودک جانمان شویم

 گفتگو با محمد ابراهیم جعفری نقاش، عضو هیئت علمی دانشگاه

سهرابی، سروناز، بنشینیم و شاگرد کودک جانمان شویم (گفتگو با محمد ابراهیم جعفری)، ماهنامه جهان هنر، سال اول، شماره دوم، اردیبهشت ۱۳۸۵، صفحه ۸-۱۱.

 از پله‌های دانشگاه هنر بالا می‌روم تا به کارگاه طراحی و نقاشی برسم. کهنگی و قدیمی بودن رنگ دیوارها و تاریکی راه‌پله‌ها حس بدی در من به وجود می‌آورد. وقتی به کارگاه وارد می‌شوم دانشجوها هرکدام در گوشه‌ای مشغول به کارند و غرق در دنیای نقاشی خود. هنوز استاد نیامده است. همان‌جا خودم را به دیدن کارهای دانشجوها مشغول می‌کنم و منتظر آمدنش می‌مانم. صدای قدم‌هایش از راه‌پله‌ها شنیده می‌شود، قدم‌هایش آرام و با اطمینان است. کوله‌پشتی بر پشت و خنده‌ای بر لب دارد، ناخودآگاه فضای کسل‌کننده کارگاه را با ورودش می‌شکند. وارد کلاس می‌شود و در کنار دانشجوها بر روی زمین می‌نشیند و شروع می‌کند به درس دادن. کتابی از «خوان میرو» آورده است که به قول خودش سنگینی این کتاب باعث دیر رسیدن او سر کلاس شده است. خودم را در میان دیگر دانشجوها جا می‌دهم و به حرف‌هایش گوش می‌کنم، درباره روحیه کودکانه میرو توضیح می‌دهد و اینکه میرو روحیه کودک اندیش خود را حفظ کرده بود و…

 بعد از پایان درس به سراغش می‌روم و دلیل آمدنم را میگویم، او با آغوش باز دعوتم را برای یک گفتگوی صمیمانه می‌پذیرد، موضوع گفتگو را که با او در میان می‌گذارم بدون هیچ نیازی به سؤال کردن شروع می‌کند به توضیح دادن موضوع و من و من تنها تلاشی که می‌توانم بکنم این است که به حرف‌هایش خوب گوش دهم.

 خود درباره زندگی‌اش می‌گوید:

 عاشق ساز و آواز بودم، پدرم گفت حرام است، ۵۰ سال آوازهای نخوانده‌ام را خواب‌وبیدار خط‌خطی کردم، بی‌آنکه خطی بر دیوار جهان کشیده باشم. بزرگ‌ترین راه موفقیت هنر آن است که انسان کودک جان خود را پیدا کند و اعتقاد داشته باشد که نقاش به دنیا آمده است. عجیب این است که ما ندانیم دانش ما نیست که هنر را به وجود می‌آورد و بلکه بینش ماست و بینش ما را باور می‌سازد و به وجود می‌آورد نه سواد ما!

 دانش به ما بینش نمی‌دهد بلکه سواد می‌دهد و این باور است که به ما بینش می‌دهد. به همین دلیل است که من از عثمان دوتار زن که خودش می‌گوید چهار کلاس بیشتر سواد ندارم حرف‌هایی شنیدم که خیلی بیشتر از حرف‌هایی است که استادهای بزرگم به من آموختند!

 به یاد می‌آورم که عثمان روزی در جمعی بود و هر کس درباره افرادی که عثمان می‌شناخت از او سؤال می‌کرد و من به طنز از او پرسیدم، عثمان بتهوون را می‌شناسی؟ او باکمی تأمل – با لهجه محلی خودش – جواب داد: او مرا می‌شناسد؟! و همه خندیدند، اما من یک درس بزرگ گرفتم و آن این بود که هنگامی‌که چیزهای کوچکی در اطرافت هستند که شناختن آن‌ها به تو در کار کمک می‌کند نیازی نیست که حتماً اسم بتهوون را بدانی! و بهتر آن است که به آن شناخت‌هایی که بیشتر به آن نیاز داری، بپردازی. ولی متأسفانه من زمانی که از دهاتم به تهران آمدم نخستین کاری که به من آموختند این بود که «رامبراند» چه کسی است و یا گویا کیست؟ و …

 اما بعدها فهمیدم چیزهایی که من باید یاد می‌گرفتم این بود که در جان من چه می‌گذرد.

من فکر می‌کنم مهم‌ترین کار این است که انسان آگاهانه به دوران کودکی‌اش بازگردد، من زیباترین خاطره‌ای که از دوران کودکی‌ام به خاطر داشتم، نوشتم؛ انگوری را خوردم که مرا گیج کرده بود و بعد چیزهایی را که مربوط به آن گیجی بود نوشتم، اما هیچ‌گاه چاپ نشد،

 به دلیل این گفتند که حتماً گیجی مربوط به مستی بوده است ولی اصلاً نمونه مستی نبود چون آن زمان من اصلاً آن را نمی‌فهمیدم و تنها حالتی بود که خوردن آن انگور به من داده بود. کودکی ما پر از تجربه است به‌شرط آنکه در زمان حال خوب به آن نگاه کنیم. به اتفاقات و دیدهای کودکی با دید زمان حالمان نگاه کنیم و بنشینیم و شاگرد کودک جانمان شویم و شروع کنیم با آن صحبت کردن، اما او را وادار نکنیم که دروغ بگوید، بلکه وادار کنیم از دیدگاه‌های مختلف به یک واقعه نگاه کند، مثل کارهای خوان میرو که باهم دیدیم. میرو در دوران کودکی دوست داشت بدود و به پرندگان سنگ پرتاب کند و این را به تصویر درآورده است و امروز وقتی به کارش نگاه می‌کنیم احساس نمی‌کنیم که او دارد کار بدی انجام می‌دهد زیرا سنگی که پرتاب می‌کند هیچ‌گاه به پرنده برخورد نمی‌کند، اما عملاً به کاری تبدیل می‌شود که شادی و نشاط در درونش وجود دارد.

فردی در مورد کارهای من نوشته که جعفری چون خاطراتش را نقاشی می‌کند همیشه از سیاه‌وسفید استفاده می‌کند و خاطره‌ها وقتی دور می‌شوند، رنگشان را از دست می‌دهند اما انرژی آن باقی می‌ماند و من معادل خاکستری‌رنگ‌ها را به کار می‌گیرم تا خاطره‌انگیز شود. جمله‌ای است که من بسیار آن را دوست دارم، جمله‌این است: هنر حادث می‌شود، هیچ خیمه‌ای از آن در امان نمی‌ماند، به امر هیچ شهریاری شکل نمی‌گیرد و با هیچ هوش و ذکاوتی ایجاد نمی‌شود. با توجه به این جمله چرا ما کتاب‌هایی می‌نویسیم که دانش را بالا می‌برد درحالی‌که فضایی برای نفس کشیدن بچه‌ها نداریم، فضای آزاد نداریم و معلم نقاشی ما همان معلم خشک ریاضی است و کودک احساس نمی‌کند امروز یعنی روز آزادی او!

 من از خانم توران میرهادی یاد می‌کنم که در ایران زمینه‌ای برای پرورش خلاقیت کودک ایجاد کرد و کتابی درباره نقاشی کودکان نوشتیم که بر اساس جزوه ایشان بود و من و غلامحسین نامی آن را بازنویسی کردیم و باید بگویم کودکانی که با خانم میرهادی کارکرده‌اند همه خلاق هستند، در اصل همه انسان‌ها خلاق هستند اما باید زمینه‌های شکوفا شدن خلاقیت فراهم شود. بزرگ‌ترین مزاحم خلاقیت کودک ابتدا پدر و مادر و بعد معلم‌ها و در دانشگاه‌ها به‌شدت، ما استادها هستیم، خداوند به راه راست هدایت کند کسی را که هنر را به درس تبدیل کرد و خداوند بیشتر به راه راست هدایت کند کسی را که این درس را به واحد تبدیل کرد. اگر خوب فکر کنیم ۲ واحد طراحی یعنی چقدر طراحی؟ دو واحد رنگ یعنی چه مقدار؟ ۲ واحد عشق چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ ما شرکت واحد بدی را باز کردیم، ولی خوب کارمندانی هستیم که می‌ترسیم اعتصاب کنیم. ببینید، همه کارهایی که از آغاز تا امروز شده است نگاه‌های نو بشر در دوره‌های مختلف بوده است و امروز اگر ما به آن‌ها نگاه نو داشته باشیم آن هنگام می‌فهمیم پیکاسو به قدیمی‌ترین ماسک دنیا نگاه می‌کند ولی نوترین مادر و بچه را طراحی می‌کند، نگاهی نو به واقعیت. هنر نوع عالی بازی است، ذهن با آن چیزی که دوست دارد بازی می‌کند و در این بازی چیزهایی نو پیدا می‌شود. نخستین صنعت خلاقیت این است که هدف ندارد، حرفی که می‌شنوی وحشتناک است اما این خود خلاقیت است که چیزی را پدید می‌آورد؛ و بعداً خودش هدف می‌شود. به همین دلیل هیچ‌گاه جریان هنری را هیچ نیرویی، هیچ انسانی و هیچ حکومتی نمی‌تواند راهنمایی کند و تنها می‌تواند حمایت‌کننده باشد. ما نمی‌توانیم به درخت بگوییم ای آلبالوی خوشمزه تو باید انار بدهی!

 ما با این حرف درخت را می‌خشکانیم و این موضوعی است که در دانشکده‌های ما به‌شدت مشاهده می‌شود. در دوره جنگ من فهمیدم بچه‌هایی که در خانه‌هایشان با یک معلم کار می‌کنند، بهتر به نتیجه می‌رسند، زیرا هرکدام از بچه‌ها باهم تفاوت دارند و می‌توانم به‌جرئت بگویم بهترین شاگردان این دانشکده به زمان جنگ بازمی‌گردند.

در یک جلسه صبحانه من به وزیر ارشاد قبلی گفتم، ما با بچه‌ها صحبت کردیم و هرکدام جمله‌ای درباره دفاع مقدس گفتند و به این نتیجه رسیدیم که بزرگ‌ترین دفاع مقدس پرورش نسل خلاق است، او هم حرف مرا تائید کرد، گفتم: پس چرا بزرگ‌ترین بودجه خود را صرف این کار نمی‌کنید؟!

 در این دوره می‌توان تمام بودجه‌هایی را که صرف کارهای دیگر می‌شود برای خلاقیت کودک مصرف کرد، بهترین معلم‌ها را برای کودکستان پرورش داد، من خود حاضر هستم این مسئولیت را بپذیرم و از بین شاگردانم کسانی را که مستعد هستند برای این امر تربیت کنم. هنر مانند باغبانی می‌ماند. باغبان‌های جوان بیل می‌زنند و آن‌ها که پیرتر هستند باید در کنار جوان‌ها باشند و آن‌ها را راهنمایی کنند. نخستین خاطره‌ای که از نقاشی کودکی خود در یاد دارم این بود که ما در خانه، شبستانی داشتیم که کمی پایین‌تر از حیاط خانه‌مان بود و من در آنجا می‌نشستم و به درخت‌های حیاط نگاه می‌کردم و من همیشه درخت‌ها را از زاویه پایین نگاه می‌کردم؛ و همین باعث شد که هنوز هم من درخت‌ها را باهمان زاویه در کارهایم نشان بدهم و درخت‌هایم در بیشتر مواقع صفحه را قطع کنند نخستین باری که از روی طبیعت کار کردم سال چهارم متوسطه بود و از در باغی که خوشم آمده بود تصمیم گرفتم نقاشی کنم و هنگامی‌که آن را کشیدم فکر کردم اولین نفری هستم که از روی طبیعت کارکرده‌ام!

 یکی از کارهای من به اسم زمین پدربزرگ از سه طرف قابل‌مشاهده است، به نظرم نقاشی را اگر تخیلی کنیم، فقط سر و ته ندارد، من اگر بخواهم خیال سهراب را در شعرش تصویر کنم باید تصویر به واقعیت نزدیک نباشد، وقتی می‌گوید «رفته بودم لب حوض تا ببینم شاید عکس تنهایی خود را در آب»، من نمی‌دانم عکس تنهایی را باید از کدام طرف کشید اما از هر طرف که بکشید باید بتوان آن را دید. در آخر می‌گویم، هیچ‌چیز برای کودک زود نیست، تنها چیزی که به درد بچه‌ها نمی‌خورد ما بزرگ‌ترها هستیم، ما هستیم که جلوی خلاقیت کودکان را می‌گیریم. اگر بچه‌ها بتوانند در محیط طبیعت رشد کنند و محیط سالمی داشته باشند و مهر مادری هم از طرف خداوند مستقیماً به آن‌ها برسد همه هنرمندان بزرگی می‌شوند و این را هم بدانید که هر کودکی تا ۵ سالگی هنرمند است، مهم این است که بعدازآن بتوانیم هنرمند نگهش داریم و این برمی‌گردد به ما و جامعه‌ای که کودک در آن رشد می‌کند.