سفالگری در دبستان و پیش دبستانی
اردشیر پژوهشی کارشناسی آموزش کودکان و مدرس دانشگاه
پژوهشی، اردشیر، سفالگری در دبستان وپیش دبستانی، ماهنامه جهان هنر، سال اول، شماره ۲ ، اردیبهشت ۱۳۸۵ ، صفحه ۳۴-۳۷
سفالگری پیشینه ای کهن دارد. آغاز سفالگری به گذشته های بسیار دور برمیگردد به غار و زندگی غارنشینی. در میان قدیمی ترین آثار باقیمانده از بشر اولیه آثار سفالین همیشه جایگاه ویژه ای داشته و دارند و مورد بررسی کاوشگران، باستان شناسان و پژوهشگران تاریخ هنر قرار می گیرند. سفالگری را گروهی صنعت و گروهی دیگر هنر میدانند. اما واقعیت این است که سفالگری هنری کاربردی بوده است به این معنا که تلفیقی از هنر و صنعت می باشد. وجه هنری یک اثر سفالین در منحصر به فرد بودن آن است و این ویژگی هنگامی از میان میرود که آثار سفالین به تولید انبوه در آیند یعنی سفالگری تبدیل به صنعت شود و یا وجه صنعتی آن غلبه یابد. امروزه سفالگری هم به شکل صنعتی یعنی تولید انبوه یکنواخت و کاربردی وجود دارد و هم به شکل هنری یعنی خلق آثار منحصر به فرد که غالباً جنبه تزیینی دارند و در شاخه هنر ها قرار می گیرند. با این تفاسیر شاید کلمه سفالگری برای کلاس کودکان پیش دبستانی و دبستان کلمه مناسبی نباشد. چرا که هدف و روند کار با هدف و روند کار هنر و صنعت سفالگری متفاوت است. لذا بهتر است به جای آن از کلمه گل بازی استفاده کنیم که با اهداف و روند کار در کلاس های پیش دبستانی و دبستان هماهنگی بیشتری دارد. بازی در این مقطع سنی (پیش دبستانی و دبستان) از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به قول یکی از نویسندگان بزرگ و نام آور « برای کودکان بازی راهی است به سوی شناخت جهان؛ جهانی که در آن به سر می برند و رسالت تغییر و دگرگون ساختن آن را به عهده دارند». یکی از بازی های مورد علاقه تمام کودکان جهان گل بازی است. کودکان علاقه وافری به این بازی دارند اما غالباً این علاقه از طرف والدین سرکوب می شود و کودکان در صورت امکان پنهانی و دور از نظر والدین به این بازی می پردازند. اگر شما هم به دوران کودکی خود رجوع کنید، خواهید دید که این تمایل را داشته اید و اگر شما از گل بازی منع نکرده باشند حتما به آن پرداخته اید. میل به گل بازی (مانند بسیاری از بازی های دیگر) در انسان بزرگسال نیز وجود دارد. اما محدودیت ها و آداب اجتماعی مانع پرداختن به گل بازی (یا بازی های دیگر) می شود. این تمایل چیست و از کجا ناشی می شود؟ نخستین آثاری که از بشر اولیه باقی مانده است مجموعه خطوطی است که او با انگشتانش بر دیوارهای گلین غار ها به وجود آورده است. این نقوش صرفاً بازی است و هیچ پیامی ندارد. در واقع گل بازی محض است. گل بازی یکی از طبیعی ترین بازی هاست که رابطه انسان را با خاک برقرار می کند، گل بازی یادآور آفرینش آدم است. آدم به خاک و گل، میلی درونی دارد چرا که ریشه در خاک دارد، از خاک رسته است و به خاک باز می گردد. لذا نباید با نگاهی ساده اندیشانه از کنار این میل طبیعی و فطری گذر کرد بلکه بایستی به آن توجه نمود و پیرامون آن به اندیشه و تعمق پرداخت. متاسفانه بسیاری از والدین و حتی معلمان نسبت به گل بازی دید مثبتی ندارند و یا حداقل آن را کاری بی مورد می دانند. این دیدگاه از آنجا ناشی میشود که نسبت به اهمیت این بازی آگاهی کافی ندارند. امروزه گل بازی به عنوان یک بازی سازنده و مفید شناخته شده است و مورد توجه مربیان آگاه کودک است. در مورد این بازی کودک را نباید منع کرد بلکه بایستی امکاناتی فراهم آورد تا او بتواند راحتتر به این بازی بپردازد. در این مقاله کوتاه و مختصر به اهمیت گل بازی در ساختار ذهن و جسم کودک خواهیم پرداخت.
آثار و ویژگی های گل بازی
گل بازی غالباً یک بازی انفرادی است که در همه جا می تواند انجام شود، اما نکته مهم این است که گل مورد استفاده حتما باید از خاک تمیز تهیه شده باشد که منجر به حساسیت ها و یا بیماریهای پوستی نگردد. اگر درست کردن گل را به کودک واگذار کنیم بهتر است زیرا برای او درست کردن گل لذت بخش است و بخشی از بازی به حساب می آید. بعد از آماده شدن گل ذهن و دست کودک ساعتها درگیر ساختن اشیا حیوانات و آدمک ها خواهد شد. آثار و ویژگی های این بازی به این شرح می باشد:
۱- بازی ابتکاری
۲- هماهنگی چشم، دست و مغز
۳- تقویت عضلانی دست ها
۴- تخلیه انرژی
۵-کشف مفاهیم تعادل و تناسب
۶- اعتماد به نفس
۱- بازی ابتکاری
بازی ابتکاری به بازی گفته می شود که کودک خود آن را به وجود آورد و پیش برد. گل بازی این ویژگی را دارد. به این ترتیب که کودک ابتدا با خاک و آب گل را درست میکند. سپس با گل اشیا، حیوانات و یا آدمک های دلخواه خود را میسازد و پس از آن با چیزهایی که خودش خلق کرده است، بازی می کند و بازی خود را پیش میبرد. «کودکان نسبت به وسایل بازی از پیش آماده شده کمتر تمایل نشان می دهند. بهتر است کودک وسایل بازی خود را بسازد این کار روح سازندگی و خلاقیت را در وی می پروراند.» این بازی چون مسیر از قبل تعیین شده ای ندارد در رشد قوه تخیل و خلاقیت کودک اثر بسیار زیادی دارد. کودک در جریان بازی همچنان که احجامی را میسازد مدام به کشفیات جدیدی دست مییابد و خود آنها را گسترش میدهد. اما اسباب بازی هایی که از پیش آماده اند و مسیر و هدف معینی را دنبال می کنند این امکان را به کودک نمی دهند و یا کمتر این فرصت را در اختیار وی قرار می دهند که او همزمان با اندیشیدن خلق کند و پیش رود. نکته مهم دیگر در بازی های ابتکاری این است که کودک دچار تقلید نمی گردد و قدرت خلاقه خود را جسورانه به کار می اندازد.
۲- هماهنگی چشم، دست و مغز
یکی از اهداف کلاسهای پیش دبستانی و سال های اول دبستان ایجاد هماهنگی میان چشم ، دست و مغز است. برای دستیابی به این هدف بازی ها و تمرین هایی هم وجود دارد. گل بازی این هدف را در بطن خود به همراه دارد. کودک ضمن کار با گل سعی می کند اشیا و احجام موردنظر را آنگونه که در ذهن تجسم کرده است با دستانش جسمیت ببخشد. او نگاه کردن توأم با دقت را میآموزد و سعی میکند به گل شکل دلخواه بدهد. این کار باعث می گردد میان اندام های حرکتی دست، چشم و مغز هماهنگی لازم به وجود آید. این هماهنگی زمینه ساز رشد وی در زمینه های دیگر نیز هست. البته این مسئله منحصر به دوران کودکی نیست هر چقدر این هماهنگی در فرد تقویت شود از تواناییهای بیشتری در زمینههای گوناگون بهرهمند خواهد بود چنان که یک جراح نیز به این توانایی نیازمند است در غیر این صورت نمی تواند یک جراحی موفق و دقیق را به پایان برساند.
۳ – تقویت قدرت عضلانی دست ها
کار با گل باعث تقویت قدرت عضلانی دست ها می گردد. به همین دلیل بازی برای آن دسته از کودکان که در ناحیه اندامهای دست دچار ضعف و ناتوانی هستند راه درمان بسیار خوبی است و نسبت به ورزش های خسته کننده و گاه شکنجه آور فیزیوتراپی که فاقد بازی و نشاط برای کودک است جذابیت فوق العاده ای دارد. البته با این توضیح که در این مورد حتما بایستی با یک متخصص مشورت کرد و در مورد کودکان عادی نیز باعث بالا رفتن مهارت استفاده از دستان و انگشتان می گردد. پرورش دقت و مهارت نیز از اهداف مورد نظر در آموزش های پیش دبستانی و دبستان است.
۴- تخلیه انرژی
در گل بازی کودک از دو جنبه فکری و جسمی انرژی زیاد مصرف میکند. این کلاس برای آن دسته از کودکان که انرژی زیادی دارند و محلی برای تخلیه این انرژی نمییابند بسیار مفید است. در غیر این صورت کودکان پر انرژی ممکن است انرژی زیاده از حد خود در جاهایی به مصرف برسانند که باعث گردد دیگران تصور کنند آنها کودکان نا به هنجاری هستند. نکته دیگر اینکه کودک در کلاس گل بازی به لحاظ روانی میتواند به یک آرامش نسبی دست یابد. او ممکن است آدمکی را با دقت بسازد و برای ساخت آن یک ساعت وقت صرف کند اما تصمیم بگیرد که با یک مشت آن را له کند. شاید او آدمک مردی را ساخته باشد که از نظرش بسیار آدم بدی است در واقع کودک عقده های روانی خود را در اینگونه اعمال تخلیه میکند. این حرکت در انسان طبیعی است ما نیز گاه اشیا را می شکنیم یا کاغذها را پاره میکنیم و یا … لذا کودک را نباید سرزنش کرد اگر او دوست دارد آثار خود را از بین ببرد مانع نشوید. مگر اینکه فکر کند احجامی که ساخته است زشت هستند و ابراز ناتوانی کند در این صورت می توانید مانع شوید. البته نه به صورتی که به کودک امر کنید بلکه به این ترتیب که او را متوجه زیبایی های کار نمایید و یا از او بخواهید کار هنری اش را به شما بدهد تا اتاق تان را با آن تزئین کنید و به این ترتیب او اندک اندک در مییابد که کارهایش میتوانند جالب باشند و یا اینکه نکات فنی ساده ای به او بیاموزید تا بتواند کارهای بهتری انجام دهد البته به شکلی که کارهایش تبدیل به کارهای تقلیدی محض نگردد.
۵-کشف مفاهیم تعادل، تناسب و تجسم فضایی
نقاشی کاری است که با تمام محاسن و ویژگی هایش بر روی سطح انجام میشود. اما گل بازی باعث می گردد کودک بعد تازه ای از اشیا را کشف و تجربه کند و آن تجسم فضایی اشکال است. این مسئله در رشد ذهنی او تاثیر بالایی دارد و در واقع از همین راه با مفاهیم عمیق و مهمی مانند تعادل و تناسب نیز آشنا می شود. هنگامی که میخواهد حجمی را بسازد که ایستایی داشته باشد به طور عملی و تجربی تعادل را کشف میکند و با این تلاش او نسبت ها را نیز می فهمند. او از این طریق به روابط اشیاء و اجزا آنها پی میبرد. مجموعه این تجربیات در رشد ساختار ذهنی او اثر دارد و حتی در تقویت قدرت هوش وی اثر مستقیم دارند.
۶- اعتماد به نفس
هنگامی که انسان اثری از خود به وجود می آورد، به بودن خود و مهمتر از آن به کارا بودن خود بیشتر پی می برد و اعتماد به نفس بیشتری برای ابراز وجود پیدا می کند. این مسئله در کودکان به شدت خودنمایی می کند هنگامی که کودک یک نقاشی می کشد و مربی یا پدر و مادر آن را به دیوار می زنند او احساس میکند توانایی انجام کارهایی را دارد و قدرت اعتماد به نفس وی تقویت می گردد. آثار سفالین کودکان نیز چنین احساسی را در وی به وجود می آورد. او می بیند که خالق یک مجسمه است و اگر این اثر هنری را والدین به عنوان یک شیء تزئینی زیبا مورد توجه و استفاده قرار دهند بدون شک در شخصیت فرزند خود اثری مثبت باقی خواهند گذاشت