تکنیک‌های نقاشی در دوره ابتدایی: کلاژ با بهره‌گیری خلاقانه از امکانات

اردشیر پژوهشی، رشد معلم، آذر ۷۳ شماره ۱۰۵. صفحه ۴۲ تا ۴۵.

یکی از جذاب‌ترین تکنیک‌های نقاشی برای کودکان کلاژ است. کلاژ عرصه وسیعی برای فکر کردن و بروز قدرت خلاقیت کودک است. یکی از جذبه‌های کلاژ برای کودکان استفاده از رنگ در سطوح وسیع بدون صرف انرژی و وقت زیاد است. زیرا پوشاندن سطوح وسیعی یا رنگ زدن این سطوح با مداد رنگی یا ابزار شبیه به آن کودک را خسته می‌کند. این خستگی مانع از انجام دادن کار خلاقانه می‌گردد و از لذت نقاشی برای کودک می‌کاهد اما با به کارگیری این شیوه کودک استفاده از کاغذ رنگی یا پارچه یا هر چیز دیگری که لازم بداند به راحتی سطوح گسترده نقاشی خود را تحت پوشش رنگی یا بافتی قرار می‌دهد. خوشبختانه در این شیوه عناصر و مواد و مصالحی که کودک می‌تواند به کار گیرد بسیار وسیع است. اما بهره‌جویی خلاق از این عناصر را نمی‌توان تحت قاعده و قراری به کودک ارائه داد. چرا اگر چنین باشد، به هیچ عنوان خلاقانه نخواهد بود و حتی عکس این مفهوم مصداق می‌یابد. بهرجویی خلاقانه با راهنمایی کلی معلم شروع می‌شود؛ اما بقیه کار به کودک بستگی دارد و باید به او فرصت داد تا فکر کند، بیازماید و توانایی خود را نشان دهد.

همانطور که پیش از این اشاره شد، در این شیوه عناصر و مواد و مصالحی که کودک می‌تواند به کار گیرد، بسیار است. این وسعت و تنوع مصالح سبب می‌گردد که انواع متفاوتی از کلاژ زیاد یا به عبارت بهتر، شیوه‌های متنوعی از کلاژ به وجود آید. ما در اینجا فقط چند نوع را معرفی می‌کنیم و نمونه‌هایی از کارهای کودکان ارائه می‌دهیم. هر کدام از این تمرین‌ها و کارهای هنری، تأثیر خاصی بر کودک می‌گذارد.

به این سبب، به معلمان گرامی توصیه می‌شود که به اثرگذاری شیوه کار بر کودک توجه کافی مبذول دارند.

کلاژ با کاغذ رنگی

معمولی‌ترین نوع کلاژ، استفاده از کاغذ رنگی است. که از کاغذ رنگی می‌توان به دو صورت، با هدف‌های متفاوت از جهت اثرگذاری استفاده کرد:

الف – کلاژ کاغذ رنگی با استفاده از قیچی.

ب – کلاژ کاغذ رنگی با برش‌های آزاد دست.

به ظاهر در این دو روش تفاوت بر سر نوع برش‌هاست. در روش اول، برش با قیچی است و در روش دوم کاغذ با دست بریده می‌شود.

اما تفاوت اصلی‌تر در این است که شیوه اول باعث می‌شود میزان دقت کودک افزایش یابد و او مجبور می‌شود که به مرتب و تمیز کار کند. از این شیوه می‌توانید برای ایجاد دقت و تمیزی در کودکانی که حوصله، دقت و صبر چندانی ندارند استفاده کنید. البته نباید از ابتدا خیلی سخت بگیرید. آرام‌آرام کودک را هدایت کنید و میزان دقت و حوصله او را کم‌کم بیشتر کنید.

ترتیب انجام دادن کار در شیوه اول.

کودک طرح مورد نظر را به صورت خطی، به طور کامل روی صفحه سفیدی می‌کشد.

رنگ‌ها را مشخص میکند و الزامی ندارد که حتما از همان رنگ‌ها استفاده کند. او ضمن کار، در صورتی‌که لازم بداند می‌تواند رنگ‌ها را عوض کند.

رنگ‌های زمینه را که سطوح اصلی کار هستند روی طرح خطی می‌گذارد و اندازه‌ها را علامت می‌زند. سپس دور شکل را می‌برد و آن را روی مقوای اجرای کار می‌چسباند.

در این مرحله، بخش‌های دیگر طرح خطی روی کاغذهای رنگی مربوط منتقل و بریده می‌شود و به ترتیب چسبانده می‌شود. بنابراین اگر قرار است تصویری عقب‌تر باشد، اول چسبانده می‌شود و تصویری که قرار است جلوتر باشد در مرحله بعد چسبانده می‌شود.

ترتیب دیگری که می‌توان در شیوه الف به کار برد این است که در صورت لزوم دانش‌آموز را ملزم نکنید که حتماً از قبل طرحی (خطی) داشته باشد؛ بلکه او را آزاد بگذارید که با قیچی کردن، هر شکلی را که می‌خواهد به وجود بیاورد ممکن است کودک در این کار چندان دقتی نداشته باشد اما برای شروع روش خوبی است.

ترتیب انجام دادن کار در شیوه ب.

ممکن است در چنین به نظر بیاید که این شیوه، دقت کار کودک کمتر است. زیرا کار چندان تمیز و مرتب از آب در نمی‌آید. ممکن است این سوال پیش آید که چرا ما این روش را پیشنهاد می‌کنیم؟ در جواب باید گفت که این شیوه نیز کاربرد خاصی دارد و در مواردی، راه حل مشکل که روانی است که به نقاشی برای آنان مشکل آفرین است. کودکی را در نظر بگیرید که تصور می‌کند توانایی کشیدن نقاشی ندارد. به او کاغذ رنگی و چسب مایع بدهید و بخواهید با پاره کردن کاغذ رنگی‌ها و کنار هم قرار دادن چند شکل آزاد، شکلی منسجم و واحد به وجود بیاورد. همچنین می‌توانید از او بخواهید با دست شکلی را ببرد و بچسباند.

این کار در ابتدا حاصل آن تصاویری تصادفی است به مرور و با تمرین‌های مداوم به کار جدی‌تری تبدیل می‌شود و کودک، اعتماد به نفس خود را به دست می‌آورد.

کلاژ با کاغذ بسته‌بندی هدیه و کاغذهای نقش‌دار.

گاه استفاده پشت سر هم از کاغذهای رنگی، کودک را خسته می‌کند. استفاده از کاغذ بسته‌بندی هدیه و به‌طورکلی کاغذهای نقش‌دار یا حتی کاغذهای بافت‌دار، امکانات جدیدی از نظر بصری در اختیار کودک قرار می‌دهد. در اینجا نیز معلم به عنوان راهنما باید کودک را به جهتی هدایت کند که از انواع کاغذهایی که در دسترس دارد، با خلاقیت و نوآوری بهره‌جویی کند.

در این شیوه نیز می‌توان به دو روش عمل کرد: ابتدا طرحی را آماده کنیم و بر اساس آن کار را تکه تکه انجام دهیم که در انتخاب تکه‌ها یا بخش‌های کار از نظر رنگ بافت و نقش اهمیت بیشتری دارد. از این روش کسی بهتر استفاده می‌کند که با فکر کردن و دقت بیشتر، سطوح نقاشی خود را بپوشاند. راه دوم این است که مقدار محدودی کاغذ از رنگ‌ها و نقش‌ها و بافت‌های گوناگون در اختیار کودک قرار دهیم و از او بخواهیم با آنچه که در اختیار دارد، یک نقاشی برای کلاس آماده کند. در این روش کودک را به تفکر بیشتر وامی‌داریم. زیرا نقش‌ها و بافت‌های کاغذ بسته‌بندی هدیه محدود است و او با این محدودیت اثر هنری می‌آفریند.

این شیوه را می‌توان با بهره‌گیری بیشتر از آنچه که در اطراف موجود است گسترش داد. می‌توانید توجه کودکان را به انواع کاغذهای دیواری یا کاغذ بسته‌بندی اجناس با رنگ، بافت و نقش‌های مشخص جلب کنید و از آنها بخواهید در خارج از مدرسه، انواع بافت‌ها و نقش‌های چاپ شده روی کاغذهای بسته‌بندی و کاغذ دیواری را جمع کنند و در کارهای خود مورد استفاده قرار دهند.

کلاژ با پارچه

نوع دیگر کلاژ استفاده از پارچه است.  معمولاً در اغلب خانه‌ها مقداری پارچه اضافه و بلااستفاده یافت می‌شود. این پارچ‌ ها نقش، رنگ و بافت‌های خاص دارند و ترکیب کردن و جمع آنها در کنار هم به پدید آوردن تصاویر زیبایی منجر می‌شود و کودک را به استفاده خلاق از این امکانات وا می‌دارد و در ساخت ذهنی و حتی گاه شخصیتی او اثر می‌گذارد.

در این روش الزاماً باید از قیچی استفاده کرد. در اینجا هم معلم به عنوان راهنما و نیروی محرک نقش دارد. او گاه کودک را راهنمایی می‌کند و با تذکرهای آگاهانه خود هر بار افق جدیدی در ذهن کودک می‌گشاید. اما برای او حد و مرز تعیین نمی‌کند. بلکه کودک را در این مطلب درگیر می‌سازد که چگونه از این همه بافت و رنگ و نقش استفاده درست ببرد.

از آنجا که هر چه مقدار پارچه‌ها بیشتر باشد، امکانات بیشتری در اختیار کودک قرار می‌گیرد از بچه‌های کلاس بخواهید پارچه‌های اضافی و غیر قابل استفاده‌ای را که در منزل دارند با اجازه مادران خود به مدرسه بیاورند. در کلاس، تمام پارچه‌ها را روی میز و استفاده از آنها را برای همه آزاد بگذارید. این تنوع و زیادی بافت، نقش و رنگ دست کودک را در انتخاب باز می‌گذارد و او را بیشتر به فکر کردن وا می‌دارد.

کلاژ عکس

کلاژ عکس یکی از هیجان‌انگیزترین کارهای کلاژ است و کودکان با آن تمایل زیادی نشان می‌دهند. امروزه در بیشتر خانه‌ها، روزنامه‌ها و مجله‌های گوناگون یافت می‌شود که پر از عکس هستند. از دانش‌آموزان بخواهید عکس‌هایی از روزنامه‌ها و مجله‌های بلااستفاده‌ای که در منزل دارند جدا کنند و به مدرسه بیاورند. سپس از آنها بخواهید به تصاویری که جمع کرده‌اند با دقت نگاه کنند از آنها بپرسید اگر به شما اجازه داده شود که تصویرها را ببرید و به دلخواه خود چسب بزنید بین آنها چگونه ارتباط برقرار می‌کنید؟ پس قیچی را در اختیار آنها قرار دهید تا تصاویر مورد نظر را هر طور که می‌خواهند ببرند. هنگامی که دانش‌آموزان عکس‌های مورد نظر را بریدند و فکر خود را برای شما مطرح کردند اجازه دهید چسباندن تصاویر را به آن شکل که می‌خواهند آغاز کنند. ترکیب این تصاویر به خلق فضاهای جدیدی منجر می‌شود که کودک را از لذت و هیجان سرشار می‌کند. و در عین حال فکر و ذهن او را در جهت مثبت به حرکت در می‌آورد.

اگر این برنامه را در کلاس پیاده کنید مشاهده خواهید کرد که در پاره‌ای از موارد دانش‌آموزان از شما می‌پرسند که آیا می توانیم بعضی جاها را نقاشی کنیم؟ این اجازه را به آنها بدهید تا کارشان ترکیبی از عکس و نقاشی باشد نتیجه این گونه کارها اغلب زیبا و دیدنی و جالب است.

استفاده آموزشی از کلاژ عکس

از کلاژ عکس می‌توان برای آموزش دادن مطالب گوناگون به خصوص در کلاس‌های اول بسیار استفاده کرد. فرض کنید که می‌خواهید تفاوت محیط زندگی و غذای حیوانات را به کودکان آموزش بدهید. به دانش‌آموزان پیشنهاد کنید و هرکدام تصویری از یک حیوان با خود به کلاس بیاورند. پس از آنکه همه تصاویر را انتخاب کردند به کلاس آوردند از آنها بخواهید تصویر را در صفحه سفیدی بچسبانند. سپس با مداد رنگی یا مداد شمعی محیط زندگی یا غذاهایی را که این حیوانات می‌خورند روی کاغذ بکشند. در گفتگوهایی که ضمن انجام نقاشی با کودک دارید اطلاعات زیادی درباره حیوان مورد نظر به او بدهید و از او بخواهید هر چه فهمیده است، در نقاشی خود منعکس کند. برای مثال می‌توانید درباره دشمنان طبیعی حیوان انتخابی کودک صحبت کنید و از او بخواهید آنها را نقاشی کند. این شیوه اطلاعات زیادی به بچه‌ها منتقل می‌کند. برای بهره‌جویی و انتقال بیشتر اطلاعات به همه بچه‌ها می‌توانید به کمک خود دانش‌آموزان در پایان کلاس درباره تک‌تک کارها صحبت کنید.

کلاژ اشیا

گاه می‌توان این آزادی را به کودک داد که از هر چه در دسترس دارد، برای کار خود استفاده کند. او می‌تواند از حبوبات تا سنگریزه و تکه‌های چوب و شیشه و … را روی کاغذ بچسباند و شکل‌های جدیدی پدید آورد. این تمرین بسیار مناسب است زیرا دقت کودک را نسبت به معمولی‌ترین چیزهایی که در اطراف او وجود دارد بالا می‌برد. به علاوه کودک احساس می‌کند که با کنار هم قرار دادن این اشیا می‌تواند شکل‌های جدیدی بسازد. صدف‌ها، سنگ‌ریزه‌ها، قطعه‌های کوچک چوب با رنگ‌ها و بافت‌های متفاوت، انواع حبوبات و هسته‌های میوه‌ها، پولک‌ها و … ابزارهای این برنامه هستند. تنها مشکلی که ممکن است در این برنامه پیش آید استفاده از چسبی است که به کار می‌گیریم. برای این کار باید از چسب‌های بسیار محکم استفاده کرد.

کلاژ ترکیبی

درکلاژ می‌توان دو یا چند روش کار را با هم آمیخت و تصاویر تازه‌تری به دست آورد. ترکیب ابزارها و مواد و مصالح گوناگون و ایجاد کلاژ ترکیبی بسیار جذاب و جالب توجه است کودک آزاد است که در این نوع کار از کاغذ رنگی، عکس، اشیای گوناگون، کاغذ بسته‌بندی هدیه و یا حتی نقاشی استفاده کنند. این امکانات پدید آوردن آثار جدید کودک را سخت به هیجان می‌آورد و به فعالیت فکری رهنمون می‌شود. اگر تصمیم گرفتید که این برنامه را در کلاس اجرا کنید آن را آخرین برنامه خود در بخش کلاژ قرار دهید. زیرا دانش‌آموزان در برنامه‌های قبل، مواد و مصالح گوناگونی را جمع کرده‌اند و با باقیمانده آنها می‌توانند این کار را انجام بدهند. از تکنیک‌های متفاوت کلاژ نیز آگاه شده‌اند. یادآوری می‌گردد که حیطه کار کلاژ به اینجا ختم نمی‌شود و آموزگاران می‌توانند با استفاده از فکر و قدرت خلاقیت خود هر طور که مناسب بدانند از برنامه‌های ارائه‌شده استفاده کنند. به علاوه هر آموزگاری توانایی شاگردان خود را بیشتر می‌شناسد و روش اجرای برنامه‌های هنری نیز منوط به این شناخت است.