تکنیک های نقاشی در دبستان: موضوع نقاشی (قسمت دوم)
پژوهشی، اردشیر، تکنیک های نقاشی در دبستان: موضوع نقاشی (قسمت دوم)،رشد معلم، فروردین ۱۳۷۴،شماره ۱۰۹، ص ۴۲ تا ۴۷.
موضوع نقاشی از جمله مسائلی است که هر آموزگار هنر در دبستان با آن روبه روست. ارائه موضوع نقاشی، باید با آگاهی از مراحل تکاملی نقاشی کودکان باشد. در غیر این صورت، ممکن است موضوعاتی که برای کودک مطرح می کنیم برای او مشکل آفرین باشد و یا در روند کلاس ایجاد اشکال کند. آگاه نبودن از میزان توانایی های کودکان در مراحل متفاوت رشد ذهنی و نحوه نگرش آنها به محیط، معلم را در هدایت کلاس به بیراهه خواهد کشاند. به همین دلیل نحوه برخورد معلم در کلاس های هر پایه، نسبت به پایه بالاتر یا پایین تر متفاوت است. در مقاله پیشین، به مراحل تکاملی نقاشی کودکان پرداختیم. اکنون با شناخت نقاشی کودکان در هر دوره، بهتر می توانیم با آنها کار کنیم و به رشد و شکوفایی ذهنی آنان کمک کنیم.
هدف از ارائه موضوع در کلاس نقاشی
ارائه موضوع در کلاس نقاشی، حتما باید هدف یا دست کم انگیزه ای داشته باشد. ارائه موضوع سه هدف عمده و اساسی دارد، البته گاه این سه هدف به هم می آمیزند و گاه جداگانه مورد نظر آموزگار هنر قرار می گیرند.
ارائه موضوع با هدف روان شناسانه،
ارائه موضوع با هدف آموزش و ارتقای سطح آگاهی های کودک،
ارائه موضوع با هدف پرورش ذهن و قدرت خلاقیت کودک.
ارائه موضوع با هدف روان شناسانه
در سالهای اخیر، روان شناسان دریافته اند که نقاشی یکی از فعالیت های پیچیده کودکان است. آنان نقاشی را وسیله ای برای بیان زندگی عاطفی کودک دانسته اند. هنگامی که کودک با آزادی خود نقاشی می کند، در واقع، حالت روحی، احساسات و تاثیراتی را که از محیط گرفته است بیان می دارد. نحوه به کارگیری خطوط، رنگ ها، فرم و فضای کلی نقاشی هر کودک نشان دهنده فضای درونی و روحی اوست. مجموعه این خطوط، رنگ ها و فرم و فضا شخصیت او را آشکار می کند. روان شناسان با تجزیه و تحلیل عناصر نقاشی کودک شخصیت او را در می یابند و به ویژگی های وی پی می برند. نقاشی از بهترین راه های مطالعه شخصیت کودک است. زیرا در نقاشی هیچ قید و بندی وجود ندارد که مانع از بیان آزادانه کودک شود. (مگر اینکه بزرگترها با برخورد ناسالم خود چنین قیودی را به وجود آورند.) جدا از فرم ظاهری نقاشی کودکان، یعنی خط و رنگ و …، مسئله محتوای نقاشی کودکان بسیار مهم است. نقاشی هر کودک دارای محتوایی است که از ذهن او سرچشمه گرفته است و حاکی از تجربه های او در مورد جهان پیرامون است.
کودک همه چیز ا جذب می کند و تمام اتفاقات محیط، اعم از خانواده، مدرسهو به طور کلی اجتماع، بر اوا اثر می گذارند. او در نقاشی های خود همه این تاثیرات را بیان می کند. کودک از طریق نقاشی، کشمکش های درونی خود را روی کاغذ می آورد. در واقع، تمام نگرانی ها، شادی ها و مسایل مهمی که در ذهن دارد، منعکس می کند و این عمل برای اوو بسیار مفید است. زیرا کودک از این طریق، اثر آنها را کاهش می دهد و هنگامی که مسایل و مشکلات عاطفی روی کاغذ منتقل می شوند، شکل جدیدی به خود می گیرند که کمتر وحشتناک و آزار دهنده است. نقاشی نوعی تخلیه انرژی نیز به حساب می آید و باعث تعادل روانی می گردد. هنگامی که کودک نقاشی می کشد، با تمام وجود و با عاطفه و احساس کار می کند، به همین دلیل کارهای او از نظر روانشناسان بسیار مهم است و راهی است که می توان کودک را شناخت. اما برای این شناخت،باید زبان نقاشی کودکان را دانست. اگر این زبان را بدانیم،می توانیم نقاشی های کودکان را بفهمیم و به درون آنان پی ببریم. درک کودک فهمیدن اینکه او چگونه انسانی است، به ما کمک می کند تا با او برخورد بهتری داشته باشیم و بتوانیم به عنوان پدر یا مادر و یا مربی به او کمک کنیم. در اینجا تجزیه و تحلیل بعضی از موضوع ها را که بیشتر در نقاشی های کودکان دیده می شود، می آوریم:
شکل آدمک
کودک وقتی که شکل آدم را می کشد،قبل از هر چیزز شکل خود و یا درکی را که از بدن و تمایلاتش دارد، بیان می کند. در واقع، بین بعضی خطوط آدمک نقاشی شده و خصوصیات روانی و جسمی کودکی که آن را کشیده است، ارتباط مشخصی وجود دارد. اگر آدمک در مجموع هماهنگ باشد، احتمال بسیاری وجود دارد که کودک کانلا سازگار باشد. اگر بر عکس، آدمک در اندازه خیلی کوچکی یا در گوشه ای از کاغذ کشیده شده باشد، به معنای این است که کودک
خود را کم ارزش تر و پایین تر از دیگران می داند. اگر این کم بها دادن به خود، در چندین نقاشی کودک تکرار شده باشد، نشانه خجالتی بودن کودک است که ممکن اتس تا حد تمایل به ناپدید شدن نیز پیش برود. در نقاشی، فقدان دست و بازو نیز نشانه کم بها دادن به خود و نداشتن امنیت است. زیرا دست و بازو همان اندام هایی هستند که امکان عمل در محیط را برای کودک فراهم می آورند. کودکانی که خود را بالاتر از بقیه می دانند، آدمک هایی با اندازه های بزرگ رسم می کنند. این نوع نقاشی مخصوص کودکانی است که اختلال دماغی دارند یا به طور معمول زودرنج و حساس هستند و همیشه فکر می کنند که مورد ظلم و ستم قرار گرفته اند. وجود این نوع آدمک های بزرگ آنها را در قضاوت هایشان آشتی ناپذیر و سخت جلوه می دهد. بنابراین، شکل ساده یک آدمک، خواه تنها یا درمیان مجموعه ای از چیزهای دیگر، بیان کننده مشخصات جالبی از شخصیت کودک است. در این گونه نقاشی ها، کودک خود را با آدمکی که نقاشی کرده است، شبیه می داند و به همین دلیل بعضی روانشناسان، نقاشی آدمک را به عنوان آزمایش برون فکنی مورد استفاده قرار داده اند.
بررسی و مطالعه این روانشناسان، به طورکلی در مورد نمادهای اندامها و از نظر فرعی،بر جزییات لباس و پوشاک انجام می گیرد.
آنان به بررسی شکل و ساخت در نقاشی(اندازه، خط، ترکیبات)، که کمتر در معرض تغییر است و شالوده سبک نقاشی را در بر می گیردُ اهمیت بسیار می دهند.
نقاشی گروهی از بچه های همسن و سال
یکی از انواع نقاشی آدک برای بررسی شخصیت و سازگاری کودک، تصویری است که کودک از خود و کودکان همسن و سال خود می کشد. بیشتر اوقات، گروه بچه ها در حال بازی کردن نشان داده می شوند.
زمانی که کودک این نوع نقاشی ها رامی کشد، خواه و ناخواه،موقعیت واقعی خود و نیز ارتباط خود با دیگران در گروه مشخص می کند. اگر کودک در میان گروه یا در کنار دایره کشیده شده باشد، معانی متفاوتی دارد. ناسازگارها اغلب در محدوده خارجی گروه یا تنها کشیده می شوند. برای تشویق کودکان به این نوع نقاشی، می توان به آنها گفت به همبازی هایی که دوست داری با آنها بازی کنی، فکر کن و شکل همه را در حال بازی کردن بکش.
نقاشی خواب و رویا
ممکن است نقاشی خواب و رویا ترس ها و تمایلات کودک را ظاهر سازد. برای مثال، تمایل به قدرت، که سرچشمه آن در احساسات خود کوچک بینی کودک نسبت به بزرگ تر هاست،با خواب و رویا به راحتی بیان می شود.
بعضی از کودکان در رویاها، خود را رد حال پرواز می بینند که بر بال پرنده و یا شتر بالداری در آسمان آبی به پرواز در آمده اند یا کودکان کوچک تر، در رقابت با برادر بزرگشان، مثلا در یک مسابقه دو نفر اول شده اند. و برادر بزرگ تر نفر آخر شده است. نقاشی خواب و رویا بازتاب آمال، ترس ها و اندیشه های کودک است.
نقاشی خانه
یکی از معمولی ترین موارد نقاشی کودکان، خانه است که عموما به یک شکل ثابت کشیده می شود. به طور کلی،این خانه ها عبارت است از یک مربع و یک مثلث که روی آن قرار می گیرد و در سن های بالاتر (اوایل جوانی) پرسپکتیو نیز پیدا می کند. خانه نماد پناهگاه و هسته اصلی و گرمی خانوادگی است که ممکن است مورد علاقه یا تنفر کودک باشد. خانه هایی که کودکان رسم می کنند، ممکن است دارای باغچه و گل و درهای بزرگ و پنجره و پرده های رنگین و دودکش بخاری باشد، اینها نشانه این است که در داخل این خانه زندگی سعادتمندی وجود دارد.
در حالت عکس، ممکن است خانه ای بدون در ورودی، جدا از بقیه خانه ها، یا دیوارهای بلند و به صورت تنها و منزوی کشیده شود. در هر حال،کشیدن این نوع خانه ها در سنین متفاوت معنی های گوناگونی دارد.
در ۵ تا ۸ سالگی، کشیدن این نوع خانه ها نشانه خجالتی بودن کودک و وابستگی شدید و به مادر است. بعد از ۸ سالگی، احساس خود کوچک بینی و تنهایی کودک و در نوجواونی شرم و حیای بیش از حد و احساسات رقیق او را نشان می دهد.
هنگامی که پدر و مادر از هم جدا شده باشند،خانه به دو قسمت تقسیم می شود و اغلب دارای دو در ورودی است که یک قسمت از خانه، نماد زندگی خانوادگی واقعی و در دیگر نماد زندگی تحمیل شده بر کودک است.
پژوهشی که یکی از روانشناسان انجام داده است، نشان می دهد کودکانی که در یتیم خانه ها زندگی می کنند، شکل خانه را مانند دیگر کودکان نمی کشند. آنان در قسمت عمده ای از اطراف خانه، چمن، گل، ماشین، قطار، گاو، هواپیما، چتر باز و … می کشند؛ به قسمتی که آن خانه به نظر بیننده حالتی پر هرج و مرج دارد. این در هم ریختگی، از عدم شناخت واقعی خانه و خانواده ناشی می شود. زیرا کودک یتیم فرصت شناخت و درک معنی نمادین آن را ندارد. نمی تواند مدت زیادی توجه خود را به آن معطوف سازد و آن را مانند بقیه کودکان رسم کند. در واقع، خانه برای کودکان یتیم یک پناهگاه عاطفی نیست و به همین دلیل، اغلب در حال تغییر دادن موضوع های نقاشی است و کمتر می تواند فکر خود را بر یک موضوع متمرکز کند.
کوچه
امتداد و ادامه خانه، کوچه است. کوچه، امکان خارج شدن از خانه و محیط محدود خانواده و سرانجام، بیرون آمدن از خود را برای کودک فراهم می آورد. اگر کودک مشکلاتی در برقراری ارتباط با دیگران داشته باشد، کوچه و جاده به صورت پیچ و خم دار کشیده می شود.
وقت هایی هم چنین کوچه ای، نماد فرار و گریز است. ولی برای تجزیه و تحلیل آن باید کل نقاشی را بعد از توضیحاتی که کودک راجع به آن می دهد، در نظر گرفت، خیابان های عریض و باز نشان دهنده شادی و صداقت و کوچه های تنگ و بسته نشانه کمبود های عاطفی کودک است. کودکانی که در خانواده های از هم گسیخته و ناهماهنگی زندگی می کنند و دارای ثبات نیستند، معمولا در نقاشی های خود کوچه های متعددی می کشند که در نقاط گوناگون با هم طلاقی می کنند.
درخت
دو تن از روانشناسان، از درخت به عنوان موضوعی برای شناخت شخصیت کودک استفاده کرده اند. برای تجزیه و تحلیل نقاشی درخت، باید سه قسمتریشه، تنه و شاخه و برگ های آن را مشخص کرد. ریشه که در زمین فرو رفته است و درخت از آن غذا می گیرد، ناخودآگاه فشارهای غریزی است. تنها پرشتاب ترین و مشابه ترین عامل به خود کودک و بیان کننده مشخصات دائمی و عمیق شخصیت اوست. شاخه ها، برگ ها طرق ارتباط او با دنیای خارج است. از طریق این بررسی می توان با در نظر گرفتن قسمت های متفاوت نقاشی، آن را تعبیر کرد. به نظر این پژوهشگران، اگر کودک برای رسم ریشه درخت کار زیادی انجام داده باشد و به ریشه نسبت به بقیه قسمتهای درخت اهمین بیشتری داده باشد، نشانه طبیعت بدوی و عاشقانه و در عین حال محافظه کار و بی حرکت اوست. ممکنن است تنها درخت کوتاه یا بلند کشیده شود. بچه ها در سنین قبل از مدرسه تنه درخت را بلند را رسم می کنند؛ ولی بعد از این سن، بلند بودن درخت اغلب نشان دهنده عقب افتادگی فکری یا بیماری عصبی یا آرزوی بازگشت به دنیای کوچکی و قبل از مدرسه است. اگر تنه درخت کوتاه کشیده شود، جا ه طلبی و بلند پرواز بودن کودک را نشان می دهد. ممکن است تنه درخت مستقیم و صاف و یا کج کشیده شود که در حالت دوم، نشانه بی ثباتی کودک است.
شکل شاخه ها و برگ ها ها یا قسمت بالای درخت نیز دارای معانی گوناگونی است؛ برای مثال، درختی که برگ های زیاد و درهم داشته باشد با درختی که شاخه های آن هرکدام به سویی رفته اند، از نظر معنی تفاوت دارد. حالت اول، بیان کننده شخصیت بلغمی مزاج و در خود فرورفته کودکی است که آمادگی تغییر و تحول ندارد. ولی در حالت دوم، که درخت شاخه های فراوانی دارد، حساسیت شدید کودک نشان داده می شود. او مسایل را به سادگی می فهمد و قادر به ارتباط با دیگران است و ودر عین حال می تواند به راحتی خود را با محیط سازگار سازد.
از دیگر موضوعاتی که به عنوان نمادهای بیان شخصیت کود ک مطرح است، می توان به خورشید، ماه، آسمان، زمین، حیوانات، اتومبیل و نقاشی افراد خانواده اشاره کرد. برای مطالعه دقیق تر، به کتاب های روان شناسی و تستهای روان شناسان معروف مراجعه کنید. به هر حال، نقاشی کودکان دارای مفاهیم خاصی است و اگر بخواهیم تحلیل درستی از کودک داشته باشیم، بهتر است به نقاشی های او اکتفا نکنیم.